Іосіф / Iosif

In 2018, we commissioned 51 authors from 25 countries to write essays exploring ideas about freedom for The Freedom Papers, a publication produced in partnership with Gutter Magazine. Read on for Tania Skarynkina's essay (in both Belarusian and English), and visit guttermag.co.uk to purchase a copy of The Freedom Papers.

Абсалютнай свабоды не існуе. Чым дольш гляджу на божы свет, тым больш пераконваюся. Але нараджаюцца часам асобы, якія самааддана працуюць над удасканаленнем жыцця. Яны не ўяўляюць, што можа быць неяк інакш. Не азіраюцца на заціснутасць атачэння і амаль заўсёды неспрыяльныя для самастойных праяў умовы дзяржаўнай сістэмы. Як дзядуля Іосіф. Мамін тата. Дзядуля памёр за тры гады да мяне. 1893-1966. Я ведаю яго толькі па ўспамінах старэйшай радні. Юзук называлі яго ў вёсцы. Паляк па пашпарце. Цётка Ядзя, жонка мамінага старэйшага брата Эдзіка, сказала раз, што дзядуля быў заўсёды сур'ёзны. Ніколі не пасміхаўся.

– Чаму? - пытаюся.

– Ну, бо высшага абразаванія не меў, – кажа цёця.

Але ў другую сусветную вайну без адукацыі і ўсмешак ратаваў дачку свайго сябра, габрэя Левінсона. Пра дзяўчынку цёця Яня расказвала, яшчэ калі жывая была, маміна старэйшая сястра:

‘За сяброўства з габрэямі некаторыя ў Перавозах называлі татуся ‘жыдоўская лата’. Неяк напачатку вайны прыбег да нас яго лепшы сябар габрэй Левінсон і просіць голасна:

– Ратуй, Янчуковіч!

Прывёў сваіх кароў і дачку, шасцігадовую Соню.

- Няхай пажыве ў вас, – кажа, – а калі захаваеш жывую, дык вялікія грошы дам. І табе і тваім дзецям хопіць, і ўнукам.

Гэта Левінасан хаваў сваю Соню ў нас, каб не трапіла ў гета. А Левінсан падаўся шукаць куды ім збегчы. Мамуся спужалася, што калі фашысты знойдуць Соню на гумне, дык усю сям’ю расстраляюць. Сямёра дзяцей, яшчэ цёця Генуэфа з намі жыла, татусева сястра. Але татусь нікога не слухай. Ён заўсёды рабіў па свайму сумленню. Дзяўчынка засталася. Яна была як анёл, што зваліўся з неба. Такая белая, укормленая. Мы былі побач з ёй жабракі. А ў яе сукенка, нібы ў лялькі, ўся ў карунках. Шкарпэтачкі бялюткія, пантофлікі лакавыя. Не тое што мы босыя. Ногі збітыя. Мы хадзілі ўпотай да Соні на гумно гуляцца. Праз два тыдні Левінсан зноў прылятае, яшчэ мацней напалоханы:

– Янчуковіч, вязі яе ў Лебедзева!

Гэта прыкладна 30 кіламетраў ад нас. Там не было гета. Татусь павёз з цёцяй Геняй. Мамуся кажа яму перад гэтым:

– Бацька, што ты робіш? У цябе ж сям’я!

– Усё будзе добра, матка.

І паехалі. Яны з цёцяй быццам бы тата і мама дзяўчынкі. Яе закруцілі ў анучы, каб і бачна не было, што зусім не падобная да іх. І праз нямецкія пасты неяк правезлі ў Лебедзева. Там Левінсаны хаваліся ў нейкай хаце на гарышчы. Але адзін мясцовы іх увідзеў. Кажа Левінсану:

– Дай мне золата, я цябе не выдам.

Левінсан даў яму грошай. А той ўсё роўна выдаў фашыстам. Сям’ю Левінсана выразалі ўсю.

Татусь увесь час, як было ў горадзе гета, насіў знаёмым габрэям паесці. Праз плот туды перакідваў. Каб фашысты, не дай божа, ўгледзелі, расстралялі б адразу’.

Усё свядомае жыццё збіраю вобраз дзядулі. Ягонае сяброўства з габрэямі, да якіх мясцовыя ставіліся без асаблівай павагі, малюе дзядулю чалавекам без стэрэатыпаў абывацельскага меркавання. Дзядуля і сябраваў з габрэямі, і працаваў на іх. Вазіў прадаваць іхныя кудзелю, льновалакно, пяньку, трасту ў суседнія Астравец, Вілейку, Ашмяны. Зямлю арэндаваў у сваіх лепшых прыяцеляў Гуталя і Сруля. Гэта цёця Марыя, маміна сярэдняя сястра, расказвала:

– Гуталь і Сруль часта да дзядулі прыходзілі. Помню іх ў аднокальвых плашчыках, як ідуць па нашай вуліцы. Многа хто да татуся прыходзіў. І жабракі. Татусь быў такі, што кожнага пакорміць. З гароду нешта даваў. Хлеб даваў. Яго паважалі. Добра помню такі выпадак. Мы бульбу капалі, ён стаміўся. Каля дарогі атдыхнуць прысеў. І ўсё едуць вазы па брукаванцы, мужыкі шапачкі здымаюць. Здароваюцца. Усе яго ведалі і шанавалі. Як татусь казаў:

‘Я мог прыйсці ў любы дом і папрасіць любую суму грошай, і ніхто б не запытаўся нашто табе і калі аддасі’.

– То бок яму бязмерна давяралі? - пытаюся, ужо ведаючы адказ.

– Бязмерна. Ён таксама нічога для людзей не шкадаваў. Дзверы ў нашу хату для ўсіх былі адчыненыя. Усім хапала месца. Прыносілі ахапак саломы, слалі на падлозе, укрывацца нешта давалі. Аднойчы на Вельканоц, мы дзеці чакаем татуся і мамусю з касцёла такія галодныя. Дванаццаць, час, два. Толькі ў тры прыехалі. Бо ўжо касцёл гарадзскі закрылі камуністы. І бацькі ездзілі свенціць яйкі ў дальні. Вось ужо накрылі на стол. Глядзім у акно, а там салдацікі кучкай стаяць. Кожную вясну салдаты прыязджалі ў вёску рваць лёд, каб не знесла мост. Татусь кажа: ‘Ідзі, пазаві’. Я пазвала. Як яны пелі!А галасы высокія, хлопцы стройныя. Нашы ж мясцовыя бясіліся, злаваліся, што мы з імі дружым’.

Але дзядуля, негледзячы на бездакорную характарыстыку, расплываўся ў маім уяўленні. Таму папрасіла маму расказаць пра адзенне ейнага таты. Дазналася, што паўсядзённыя кашулі ў яго былі паласатыя і ўрачыстая белая. Меў ён тры касцюмы: чорны, шэры і чорны ў палоску. Гадзіннік на ланцужку заўсёды ў кішэні жылета. Апрануты дзядуля адразу пачаў набываць жывыя рысы.

– А туфлі ў дзядулі былі выходныя? – пытаюся ў мамы.

– Былі. Помню ў Бронюся вяселле. Бронюсь – сусед праз вуліцу. І мамуся сшыла сукенку. Шоўк колеру чырвонай цэглы. На гэтым вяселлі мамуся з татусем танцавалі танга. А ў татуся выпраўка. Галава акуратная. Стрыжка роўная. Ад гэтага танца і музыкі, а там былі цымбалы, акардэон, скрыпка ігралі, было нейкае здранцвенне.

Я нашу з сабой у нататніку фота дзядулі. На ім ён прыкладна такога ўзроста як калі танцаваў з бабуляй танга. Здымак чорна-белы. Але я ведаю, што вочы празрыста-блакітныя. Усе сямёра дзяцей ў рознай ступені перанялі колер бацькавых вачэй. Унукі таксама. Асабліва стрыечны брат Вова блакітнавокі. Вова расказаў пра тое, як дзядуля паміраў. Перад смерцю замовіў цыгарэту. Я адразу ўспомніла Антона Чэхава. Чэхаў перад смерцю папрасіў шампанскага. Выпіў. Адвярнуўся да сцяны і памёр. І дзядуля замовіў тое, што адцягвала ад згрызот няпростага жыцця.

– Нараніцы ўсе пазбіраліся, а дзед ляжаў, – расказаў Вова, - апранулі яму белую бялізну. Ён кажа: ‘Дайце закурыць’. Усе кажуць: ‘Ды нельга’. А ён: ‘Я сказаў, дайце цыгарэту’. Прыпаднялі яго на падушке. Далі нейкую цыгарэту. Пакурыў. Пасядзеў крыху і начаў задыхацца. Вызвалі хуткую дапамогу, але позна. Памёр ён. Тры дні ляжаў. А было жарка. Канец мая. Цукровіца ўжо пацякла. Гэта з Польшчы чакалі сястру яго. А калі прыехала, пахаранілі дзеда, і пашлі кошыкамі рыбу лавіць. Мянтузоў, плотак’.

Дзядуля быў бы не супраць такога працягу свайго пахавання. Ён і сам любіў рыбачыць.

***

Translated by Jim Dingley

There is no such thing as absolute freedom. The longer I look at God’s world, the more convinced I become of it. Even so, on occasion certain individuals are born who go on to do their utmost to make life better. Such people cannot conceive of things being any different. They take no notice of either the pressures put upon them by their environment, or the system of government of the country in which they live, which is nearly always hostile to any display of independent activity. Take, for example, my granddad Iosif, my mother’s father. He died in 1966, three years before I was born. I know him only from what the older members of my family can recall of him. In the village they called him Juzuk. According to his passport he was a Pole. Auntie Jadzia, the wife of mum’s eldest brother Edzik, once told me that granddad was always serious. He never smiled.

‘Why’s that?’, I ask.

‘Because he never went to university’, says auntie.

Nevertheless, in the Second World War, with no education and no smiles he managed to save the daughter of his friend, the Jew Levinson. When she was still alive, Mum’s oldest sister auntie Jania told me about the girl.

‘Because he was on friendly terms with the Jews there were some in our village Pieravozy who said about my dad ‘he wants to wear a yellow star patch on his clothes, that one’. When war broke out his best friend, the Jew Levinson, came running round to our place and begged him out loud:

‘Jančukovič, help us!’

He had brought his cows and his six-year-old daughter Sonia.

‘Let her live with you,’ he says, ‘and if you keep her alive, I’ll give you a lot of money, enough for you and your children and for your grandchildren too.’

Levinson had his Sonia hidden in our house, so that she wouldn’t end up in the ghetto. Levinson then ran off in a desperate search to find somewhere safe for himself. Mum was afraid that if the Nazis found Sonia in our barn they would shoot the whole family. There were already seven children in the house, as well as auntie Genuefa, dad’s sister. She was living with us as well. But dad wouldn’t listen. He always did what his conscience told him to do. And so the girl stayed. She was a real little angel, she was, straight from Heaven, all white and well-fed. Next to her we looked like beggars. She had a dress like one you would put on a doll, the whitest little socks you can imagine, and shiny little shoes. Not like us with our bare, battered feet. We used to sneak off to the barn to play with Sonia. Two weeks later Levinson turned up again, this time even more frightened.

‘Jančukovič, take her to Lebedzeva!’

That’s about 30 km from us. There wasn’t a ghetto there. Dad took her with auntie Genia. Before they left Mum said:

‘Father, what are you doing? Remember, you’ve got a family!’

‘Everything’s going to be alright, mother.’

So off they set. My dad and auntie Genia together looked like they were the little girl’s parents. They dressed her up in rags so she didn’t look so different. Somehow they managed to get through the German roadblocks and reached Lebedzeva. Here the Levinsons hid themselves in a hut on a hill. One of the locals spotted them. He says to Levinson:

‘Give me gold, I won’t give you away.’

Levinson gave him some money. He betrayed them to the Nazis all the same. The whole family was killed.

While there was a ghetto in town Dad used to take food to the Jews he knew. He would throw it over the fence. Thank God the Nazis never saw him, otherwise they would have shot him on the spot.’

All my conscious life I have been collecting mental snapshots of my granddad. His friendship with the Jews – for whom the locals had no special regard - sets him apart from the stereotypical image of the people who live round here. Granddad was friendly towards the Jews and worked for them. He used to take their produce – flax tows, fibres and straw, hemp – to sell in the neighbouring towns, Astraviec, Viliejka, Ašmiany. He used to rent land from his best friends Gutal and Srul. Here’s what auntie Maryja, mum’s middle sister, told me:

‘Gutal and Srul often came to see our dad. I remember them walking down our street in identical long coats. Lots of people came to see dad, beggars too. He was the kind of man who would feed anyone, something from the kitchen garden. He would give them bread. There’s one incident I still remember. We were digging potatoes. Dad felt tired and sat down by the roadside for a rest. There were all these carts travelling along the cobblestones, and the men on them all raised their hats to him in greeting. Everyone knew and respected him. As dad used to say:

‘I could walk into any house and ask for any sum of money and no one would ask what I needed the money for and when I would pay it back’.’

‘So people trusted him completely, did they?’, I ask, knowing full well what the answer will be.

‘Completely. In his turn he would always give people whatever they wanted. The door of our house was always open to everyone. There was room for all. They would bring a bundle of straw, strew it on the floor and be given something to cover themselves up for the night. I remember one Easter Eve. All of us children were waiting for mum and dad to come back from church. We were starving. Midnight, one o’clock, two o’clock. It was three by the time they returned. The communists had closed the church in the town nearby so they had to travel a long way to get the eggs blessed. They had just laid the table, when we looked out of the window and saw a group of young soldiers. Every spring they used to come to the village to break up the ice, so the bridge didn’t get carried away. Dad says: ‘Go and call them in’. So I did. How well they sang! Handsome lads with strong voices. The local boys got angry that we were so friendly towards them.’

In spite of his impeccable character I still had only a vague image of granddad in my mind, so I asked Mum to tell me something about what her father wore. I learned that his everyday shirts were all striped and his Sunday-best ones were white. He had three suits: one plain black, one black with stripes, and one grey. There was always a watch and chain in the pocket of his waistcoat. Now that granddad was dressed, I was beginning to form a more precise picture of him.

‘Did granddad have shoes for special occasions?’ I ask mum.

‘Yes. I remember there was a wedding at Bronjuś’ place. Bronjuś was our neighbour across the street. My mum sewed a dress for the occasion. Silk the colour of red tiles. That was the wedding where mum and dad danced the tango. Dad held himself well, his head up, his hair cut even. That tango and the music – there was a dulcimer, an accordeon and a violin playing – made me go tingly all over.’

I carry a notebook around with a photo of granddad inside. On it he’s about the same age as when he danced the tango with my granny. The photo is black and white, but I know that his eyes were pale blue. It’s a colour that all his seven children have in various degrees inherited. So have the grandchildren. My cousin Vova has bright blue eyes. Vova told me how granddad died. He demanded a cigarette just before he died. I immediately thought of Anton Chekhov. Just before Chekhov died he asked for champagne. He drank it, turned his face to the wall and died. And granddad ordered the one thing that had given him some respite from the burdens of his far from easy life.

Vova told me: ‘Everyone had assembled that morning, granddad was lying in bed with a white shirt on. He says ‘Give me a cigarette’. Everybody says, ‘No, you mustn’t’. He says, ‘I said, give me a cigarette’. So they half lifted him up off his pillow and someone gave him a cigarette. He had a smoke, sat for a bit and began to choke. They called the ambulance, but it was too late. He was dead. He was lying in bed for three days. It was hot, the end of May. The body was already starting to decompose, but we had to wait for his sister to come from Poland. When she came we buried granddad, picked up some baskets and went fishing.’

I don’t think granddad would have objected to his funeral culminating in a fishing trip. Fishing was something he really enjoyed.

Copyright © 2018, Tania Skarynkina. All rights reserved.

Supported by the Scottish Government’s Edinburgh Festivals Expo Fund through Creative Scotland.